آسی، زبانی از خانوادة زبانهای هند و اروپایی و متعلق به شاخة سکائی از زبانهای ایرانی شمال شرقی. این زبان از مناطق شرقی ایران به قفقاز رفته و با زبان سغدی که آثار آن در آسیای میانه و ترکستان چین به دست آمده و با زبان یغنایی که امروز در نواحی شرقی سمرقند رایج است و نیز با زبان خوارزمی مربوط است (میه، 62؛ یارشاطر، 20).
نیاکان آسها را در قرون وسطی «آلان» و «الآن» و در دوران باستان «سَرْمَت» نامیده‌اند. این زبان اکنون زبان آسهای اُسِتّیای شمالی (در فدراسیون روسیه) و اُسِتّیای جنوبی (در گرجستان شوروی) است. به علاوه در برخی نقاط دیگر چون کاربارده بالکار و استاوْروپول نیز عده‌ای به زبان آسی تکلم می‌کنند. سرزمین آسی‌زبانان در دو سوی سلسله جبال قفقاز واقع شده است. زبان آسی در اصل یک زبان ایرانی است، ولی به سبب تأثیر زبان مردم قفقاز تغییراتی در آن روی داده و از این جهت آن را یک زبان دوجنبه‌ای و شامل عناصر ایرانی و غیر ایرانی می‌دانند (عیسایف، 66, 67؛ ژیرکوف، 637). بیرونی در مقدمة تحدید نهایات‌الاماکن می‌نویسد که زبان قوم آلان و آس آمیخته‌ای از خوارزمی و بجناکی است (ص 21).
زبان اسی در عین حال از تأثیر زبان فارسی به دور مانده، ولی بسیاری از ویژگیهای زبانهای باستانی ایران (مانند صرف اسم در حالات چندگانه و کاربرد پیشوندهای متعدد برای افعال و غیره) را نگهداشته است.
زبان آسی دارای 2 لهجه است: لهجة ایرون در شرق و لهجة دیگور در غرب. لهجة ایرون در بخش وسیعی گسترش یافته و 75 درصد آسها به ان لهجه تکلم می‌کنند و مبنای زبان ادبی آسی است. ایرون یک لهجة فرعی نیز دارد که «توالی» خوانده می‌شود (ارنسکی، 303٩. لهجة دیگور که در بخش غربی و امتداد رودخانه‌های اوروخ و اورسدن رواج دارد، یک لهجة مهجور است ولی ویژگیهای مراحل قدیمی این زبان را بیشتر در خود حفظ کرده است (هیستینگز).
در آواشناسی این زبان 7 مصوت و 28 صامت وجود دارد، و اسم و فعل در آن صرف می‌شوند. اسمها مفرد و جمع و نکره و معرفه دارند و در 9 حالت صرف می‌شوند. اعداد در زبان آسی دارای 4 طبقه‌اند: وصفی، ترتیبی، توزیعی و کسری (قس: ابوالقاسمی، 10 به بعد).
کهن‌ترین اثر مکتوب زبان آسی سنگ نبشتة زِلنچوک است که به 941م تعلق دارد. این نوشته که سنگ قبری در 21 سطر و به خط یونانی است در 1888م در کرانة راست رودخانة زلنچوک، یعنی در سرزمین باستانی آلانها، کشف شده است. امّا رسم نگارش این زبان به خطّ یونانی بر اثر عوامل مختلف تاریخی از جمله هجوم تاتارها از میان رفته است (عیسانف، 67). زبان آسی روزگاری به خط فارسی (عربی) نیز کتابت می‌شده است (اینترنشنال).
خط آسی در 1798م توسط مبلغان مسیحی براساس خط کلیسایی اسلامی ساخته شد. در 1844م آندره شِگْرِن (1794-1855م) الفبایی بر پایة خط سیریلیِ غیردینی وضع کرد، و سپس، و. میللر خطی بر مبنای الفبای لاتین برای زبان آسی طرح نمود (اُرانسکی، 303-304؛ ابوالقاسمی، 5). از 1923م تا 1938م برای زبان آسی شمالی و جنوبی از الفبایی که براساس خط لاتین طرح‌ریزی شده بود استفاده می‌شد.
در 1938م خط جدیدی براساس الفبای روسی برای زبان آسی وضع شد، که تاکنون معمول و مورد استفاده است. گرچه در سده‌های 18 و 19 کسانی بوده‌اند که به زبان آسی شعر می‌گفته‌اند، لکن کُستا ختاگوروف (1859-1906م) شاعر ملی و بنیان‌گذار ادبیات آسی بشمار می‌رود، و سروده‌های او در ترقی و تکامل این زبان سهم مهمی داشته است. داستانهای مربوط به قهرمانان «نَرت» از ادبیات ملی این زبان است که اکنون ضبط شده و به صورت مکتوب موجود است و در ادبیات آسی اهمیت خاصی دارد.
بر طبق آمار 1977م از جمله 039‘488 نفر آس، 589‘432 نفر زبان آسی، 546‘26 نفر زبان روسی و 904‘28 نفر زبانهای دیگر را زبان مادری‌شان می‌دانند.

مآخذ: ابوالقاسمی، محسن، زبان اسی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1348ش (جمـ)؛ ارانسکی، ای، ام، مقدمة فقه‌اللغة ایرانی، ترجمة کریم کشاورز، تهران، پیام؛ اینترنشنال؛ بریتانیکا؛ بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات‌الاماکن، ترجمة احمد آرام، دانشگاه تهران، 1352ش؛ دایره‌المعارف بزرگ شوروی؛ ژیرکوف، «زبانهای شمال قفقاز»، آینده، س 2، شمـ 10 (بهمن 1306ش)، صص 632-638، 744-747؛ یارشاطر، احسان، «زبانها و لهجه‌های ایرانی»، مجلة دانشکدة لدبیات، س 5، شمـ 1، 2 (مهر و دی 1336ش)، صص 11-48؛ هیستینگز، ذیل Ossetic Religion؛ نیز:
محمدآصف فکرت